Edebiyat yapıtım yaratan sanatçı; yaşantı, gözlem, duygu, görüş, eğilim, inanç, etki, öğrenim, düşünce bakımlarından bir başka sanatçıdan ayrılır. Bir*birinin tıpkısı iki sanatçı olamaz. Gerçek sanatçının, gerçek yapıtın «tek» oluşu buradan gelmektedir. Bir edebiyat yapıtım incelerken; eserin zamanındaki ye*rini, durumunu, önemini, etkisini araştırmak zorundayız. Eser incelemelerinde gayeye varmak için aşağıdaki maddeler göz önünde bulundurulmalıdır :

1 Yapıtın zamanıyla, çağıyla ilgisi; zamanıyla uyuşuyor mu, ayrışıyor mu? Uyuşuyorsa ne yönden, ayrışıyorsa ne yönden?

2. Yapıt, zamanını yansıtıyor mu? Yansıtıyorsa, hangi görüş ve yöntemle yansıtıyor? Zamanı bir «an» olarak mı, bir «süre» olarak mı kavrıyor? Zamanın*dan kaçıyor mu? Kaçıyorsa, niçin ve nasıl kaçıyor? Zamanından neler alıyor, zamanına neler veriyor?

3. Yapıtın zamanındaki öbür yapıtlarla yerli ve yabancı kaynaklarla bağ*lantısı var mı? Onların etkisinde mi kalıyor, onlara tepki mi gösteriyor? O eser*lerden ne alıyor, onlara ne katıyor? Neleri sürdürüyor, neleri geliştiriyor, neleri aşıyor? Yaratıcı mı, taklitçi mi? Özgün mü, izleyici mi? Yenici mi, eskici mi? Kimlerden etkileniyor, kimleri etkiliyor?

4. Yapıtın geçmişle, gelenekle ilgisi nedir? Geçmiş karşısındaki davranışı bir özlem mi, bir tepki mi? Geçmişe bakışı gerici mi, devrimci mi? Geçmişle alış verişi ne yönde? Geçmişin ürünlerini tekrarlıyor mu, olgunlaştırıyor mu? On*larla çağının duyarlığım birleştiriyor mu, birleştiremiyor mu? Yoksa onlardan ayrılmağa mı gidiyor? Nereye değin ayrılıyor, nasıl ayrılıyor? Geçmişin nesini yıkıyor, nesini değiştiriyor, nesini geliştiriyor? Hangi yanlarıyla geçmişten üs*tün ya da aşağı kalıyor? Geçmişten neler alıyor, geçmişe neler ekliyor? Geçmişe göre yeni, ileri ve değerli neler yaratıyor?

5. Yapıtta geleceğin tohumları, değiştirici, devrimci öğelerin, oluşumları görülüyor mu? Bu oluşumların yansıtılması tarihsel akışa, bilimsel kavrayışa uyuyor mu? Oluşumların getireceği yeni öze yakışan yeni biçimler, yöntemler, görüşler deneniyor mu? Deneniyorsa, bu «öncü» deneylerin özelliği, başarısı nedir?