İnsanların kendi ırklarını ve cemaatlerini kayırdıkları ve diğer gruplara yönelik ayrımcılık yaptıklarını hepimiz biliriz.
Scientific American Mind dergisinin son sayısında yayınlanan sosyal duygular ve sosyal ilişkiler konusunda yapılan araştırmalar ilginç sonuçlar sundu. Bu çalışmalar insanları nasıl sorguladığımıza ilişkin yeni bir anlayışı ortaya koyuyor.
Başkalarını nasıl yargıladığımız konusunda çalışmalar yapan Harvard Business School’dan, Profesör Amy Cuddy ise bunun önyargıyla ilgili aşırı basitleştirilmiş bir görüş olduğu kanısında.
Prof. Cuddy, Princeton Üniversitesi’nden Susan Fiske ile birlikte yaptıkları çalışmada insanların tüm dünyada iki temel özellik üzerinden hüküm verdiklerini saptadılar.
Samimiyet ve Üstünlük. Sıcakkanlılık ve Yetkinlik de diyebiliriz. Giderek daha fazla psikolojik araştırma bu konuya odaklanmış durumda.
Bir insanla karşılaştığımızda, çoğu zaman farkında olmaksızın, onu hemen sıcakkanlılığı ve yetkinliği açısından değerlendirmeye kalkarız. Hem sıcak hem de yetkin kişilere açıkça hayranlık besleyip, yardımcı olmaya çalışırken, soğuk ve kifayetsiz gördüğümüz kişilere hor nazarla bakar, küçümseyici bir tavır sergileriz.
Kimler kıskançlık ve şiddet arzusunu kamçılıyor?
Her ikisinin karışımı olan kişilere karşı ise ikilem gösteririz. Yetkin ve üstün fakat soğuk damgası yiyen kişiler. Bu kişiler grup olarak sterotipik yani tekrarlayıcı davranış özellikleri atfedilen, Yahudiler, Asyalılar ve varlıklı kişilerdir. Bu kişiler şiddete hedef oluşlarıyla bilinen zarar verme arzusunu ve kıskançlık hislerini kamçılarlar.
Anne ve yaşlılar gibi, genelde sıcak fakat kifayetsiz olarak görülen kişilerse savsaklama ve merhamet hislerini tetiklerler.
Yapılan yeni aştırma bu anlık yargıların kaba sterotipik davranış kalıplarına ve zihinsel kısa yollara dayandıkları için, çoğu zaman yanlış olduklarını ortaya koydu.
Geçen yıl psikolog Nicolas Kervyn ve meslektaşları yayınladıkları çalışmalarda insanların cana yakın olmaları temelinde yetkinlikleri hakkında (veya tersi) nasıl acele hükümler verdiğimizi ortaya koydular.
Araştırmacılar katılımcılara biri sıcak, biri soğuk, iki grup insan hakkındaki gerçekleri gösterdiklerinde, katılımcılar soğuk gruba göre sıcak grubun daha az yetkin ve üstün olduğunu varsayma yanlısı oldular. Çalışmayı yorumlayan Nicolas Kervyn “bir özellikteki artınız bir başka özellikteki kaybınız olabilir” diyor.
Herkesi tek tek değerlendirmek yerine, insanları karşılaştırdığımızda oluşan, bu “taviz verme etkisi” iyi bilinen hale etkisine (halo effect) taban tabana zıttır. Acele değerlendirmelerde Hale etkisine göre, bir özellikte yüksek puan alan bir kişi başka özelliklerde de daha fazla prim yapar. Mesela Meksikalılar tembeldir gibi hale etkisi çalışkan Meksikalıyı da etkiler.
Ne var ki samimiyet ve yetkinlikten sonuç çıkarmada olduğu gibi, insanların düştüğü çeşitli hatalar bu iki etkiden kaynaklanır.
Kişilerin edindikleri statüler ailesel geçişli olsa da, biz yüksek statülü insanları yetkin olarak görürüz. Samimiyet hakkındaki hükümlerimizde rekabet de rol oynar: “Şayet birisi sizinle rekabete girmişse, hemen o kişinin kötü biri olduğuna hükmedersiniz” diyor Cuddy.
Obama bu etkileri çok başarılı kullandı
Eğer kalıp davranış özellikler atfedilmiş bir gruba mensupsanız veya insanların sizi nasıl gördüğünü farkındaysanız, imajınızı değiştirmeye çalışabilirsiniz. Mesela halkın soğuk bulduğu, yetkin bir siyasetçi seçmenlerle daha iyi temas kurmak için samimiyet rezervlerinden istifade edebilir.
Cuddy’nin dikkat çektiği gibi, herkes yaşamının belli bir alanında insanlar üzerinde samimi veya yetkin bir izlenim bırakabilir. Obama bunun canlı örneğidir. Streotipisi olan damgalanmış siyah ırkta olduğu halde samimi yaklaşımı, iyi hitabeti, olgun tavırları, yalan söylememesi ile yetkinlik ve dolayısıyla sevgi ve güven oluşturmayı başardı.
ABD başkanı Obama’nın samimiyet ve siyasi yetkinlik rezervlerini devam ettirebilmesi başarısında büyük rol oynayacağı söylenebilir.
Bu bilimsel araştırmaların sonuçlarını Türkiye’nin iç siyasetinde uygularsak samimiyet ve sıcakkanlılıkla yönetici yetkinliği ve olgunluğunu devam ettiren davranışlar toplam başarıyı oluştururlar.
Altı defa gidip yedi defa gelen sabık parti liderimizin şu anda kapısını çalan olmamasını bu gözle değerlendirelim. Artık siyasette Makyevelist tarzların ancak taktik başarı sağladığını toplam başarı için orta ve uzun vadede samimiyet ve yetkinliğin siyaseten bile daha değerli olduğunu bilim öngörmektedir.
Prof. Dr. Nevzat Tarhan