Ultrason nedir?Ultrason Yararları-Ultrason Zararları

[_SoN_]

Ultrason ya da ultrasonografi modern tıbbın vazgeçemediği görüntüleme yöntemlerinden birisidir. Ultrasonun insan vücudunun içinde olup bitenleri anlamaya yarayan diğer görüntüleme yöntemlerden en önemli farkı bu amaca ulaşmak için X- ışınlarını kullanmaması yani radyasyon içermemesi, bunun yerine insan kulağının duyamayacağı frekansta ses dalgalarından yararlanmasıdır. Bir başka olumlu özelliği de elde edilen görüntünün gerçek zamanlı olması yani işlem yapıldığı sırada görüntünün monitör ekranında izlenebilmesidir.
40 yıldan fazla zamandır tıp alanında kullanılan ultrason günümüzde kadın doğum pratiğinde rutin uygulamaya girmiş, jinekolojik muayene ve gebelik takiplerinin olmazsa olmaz bileşeni haline gelmiştir.
Ultrasonun çalışma prensibi
Ultrason cihazı ses dalgalarının değişik yoğunlukta dokular içinde farklı hızlarda ilerlemesi ve yansıması prensibine dayanan bir mekanizma ile çalışır. Bu mekanizma aslında doğaya yabancı bir mekanizma değildir. Yarasaların uçarken, balinaların ise denizlerde yüzerken kullandıkları sistem de benzer bir prensibe dayanmaktadır. Öte yandan denizaltıların seyir sırasında ya da balıkçıların balık sürülerini ararken kullandıkları sonar cihazları da aynı mekanizma ile çalışırlar.
Ultrason cihazının bölümleri
Ultrason cihazları tıpkı bilgisayarlarda olduğu gibi farklı parçalardan oluşur.
Prob: Ultrason cihazının inceleme sırasında vücüt ile temas eden en önemli kısmıdır. Prob ses dalgalarını üretir ve yansımalarını algılar. Basit bir benzetme yapacak olursak ultrason cihazının ağzı ve kulağı gibi görev yapar.
Ultrason probları ses dalgalarını 1880 yılında Pierre ve Jacques Curie tarafından keşfedilen ve piezoelektrik etkisi adı verilen bir sistemle üretirler ve algılarlar. Probların içinde çok sayıda piezoelektrik kristali adı verilen quartz kristal bulunur. Elektrik akımı uygulandığında kristaller hızla şekil değiştirirler. Bu şekil değişikliği titreşime ve sonuçta ses dalgası oluşmasına yol açar. Tam tersi olarak kristallere herhangi bir ses dalgası ya da basınç ulaştığında bu kez elektrik akımı üretirler. Bu sayede aynı kristaller hem ses üretmek hem de sesi algılamak amacıyla kullanılırlar. Probun içinde ayrıca kendi ürettiği sesin oluşturduğu yansımaları ayıran bir bölüm ve üretilen ses dalgalarını odaklamaya yarayan bir de akustik lens bulunur.
Tipik olarak bir ultrason probunda yaklaşık 300 kristal bulunur. Bu kristaller birbirlerinden bağımsız olarak ses dalgası üretir ve kendilerine ulaşan yansımaları elektrik akımına çevirirler. Sonuçta saniyede yaklaşık 30 görüntü elde edilir ve bu 30 görüntü monitörde hareketli film gibi izlenir. Bu olaya gerçek zamanlı ultrason adı verilir. Diğer görüntüleme yöntemlerinde ise sadace tek bir kare görüntü elde edilmektedir.
Ultrason probları çok değişik boyutta ve şekilde olabilir. Probun türü elde edilecek görüntü alanını, üretilen ses dalgalarının frekansını, doku içerisinde ilerleyeceği mesafeyi ve elde edilen görüntünün çözünürlüğünü belirler. Kadın doğumda en çok frekansı 1-10 MHz aralığında ses dalgası üretebilen vajinal ve konveks abdominal problar kullanılır. Probun açısı inceleme amacıyla taranan alanın da genişliğini belirler.
Üretilen ses dalgalarının doku içinde ilerleme hızı saniyede yaklaşık 1540 metredir ancak aynı dalgaların gücü dokunun direncine göre değişir. Probu terk eden ses dalgası vücut içinde yansıyacağı, kırılacağı ya da emilip ısıya dönüşeceği bir yere ulaşana kadar ilerler. Kırılan ses dalgası yönünü değiştirerek ilerlemeye devam eder ve sonuçta ya bir dokuya ulaşıp yansır ya da emilir.Yansıyan ses dalgası proba geri döndüğünde kristallerde oluşan elektrik akımı merkez üniteye iletilir ve görüntü olarak işlenir.
Ses dalgasının frekansı ne kadar yüksek ise elde edilen görüntünün çözünürlüğü yani kalitesi de o derece yüksektir. Buna karşılık yüksek frekanslı ses dalgaları dokular içinde çok fazla ilerleyemez. Vajinal prob ile abdominal prob arasındaki farkın temeli bu özellikte yatar. Abdominal prob ile inceleme yaparken ses dalgaları üreme organlarına ulaşana kadar uzun bir mesafe katetmek durumundadırlar ancak vajinal incelemede prob incelenmesi amaçlanan dokulara çok yakın olduğundan ses dalgasının uzun bir mesafe katetmesine gerek yoktur. Bu nedenle vajinal incelemelerde daha yüksek frekanslı problar kullanılabilir ve abdominal proba göre çok daha kaliteli görüntü elde edilebilir.

Abdominal konveks prob


Vajinal prob

Merkezi işleme ünitesi (Central processing unit, CPU): Prob bir ses dalgası üretip doku içine gönderdikten sonra buradan geri yansıyan ve elektrik akımına dönüştürülen sinyaller merkezi bir işleme ünitesi tarafından değerlendirilir. Dokuların yoğunluğu ve uzaklığına göre bu işlem ünitesi sinyalleri yükseltir filtre eder ve sonuçta görüntüye dönüştürür. Filtre işlemi sinyali görüntüyü bozabilecek dış seslerden arındırmak için gereklidir.Bu olaylar tıpkı şu anda kullandığınız bilgisayar işlemsinde olduğu gibi gerçekleşir. CPU aynı zamanda ultrason cihazının ve probun gereksinim duyduğu elektrik enerjisini de sağlayan kaynaktır.
CPU'nun bir diğer işlevi de elde edilen görünütünün kalitesini sağlamak ve bu görüntüyü çıktı ünitelerine iletmektir. Genelde CPU ünitelerinde cihazın kontrolünü sağlayan bir panel ve mouse ya da trackball da bulunur. Bunların görevi hem görüntü üzerinde işaretleme hem de ölçüm yapabilmektir.
Elde edilen görüntünün kalitesi probun frekansına ve kalitesine bağlı olduğu kadar aynı zamanda CPU kapasitesi ile kullanılan yazılıma da bağlıdır. Yazılım aynı zamanda verilerin işlenmesi ve ölçüm sonucunda özellikle gebelik ultrasonografisinde bebeğin büyüme ve gelişiminin değerlendirilmesi ile ağırlığının tahmin edilmesinde de kullanılır.
Çıktı üniteleri: Ultrtasonik dalgaların CPU'da işlennmesi ve görüntüye dönüştürülmesi ile elde edilen veriler çıktı ünitelerine aktarılır. Bu ünitelerin en çok kullanılanı monitördür. Bu monitör bilgisayar monitörü ile benzerdir. Pek çok ultrasonda renkli monitör de olsa ekrana yansıyan görüntü siyahtan beyaza dek uzanan gri tonlardan oluşmuştur. Ekrandaki koyu renk alanlar ses dalgasını kıran ya da emen oluşumları temsil ederken daha açık renkli alanlar sesi yansıtan ya da proba çok yakın olan dokuları gösterir. Örneğin sıvı ses dalgasını absorbe ettiği için içi idrarla dolu bir mesane ya da basit bir yumurtalık kisti ultrasonda siyah olarak görülür. Doppler etkisi ile çalışan ultrasonlar ise hareketleri de gösterebilir ve bu hareketler ekranda renkli olarak görülebilir. Bu etki en çok kan akımlarını izlemek için kullanılır. Probdan uzaklaşan cisimler ekranda mavi, yaklaşanlar ise kırmızı renkte görünür.
CPU'dan çıkan ve monitörde yansıtılan görüntü disket ya da CD gibi depolama aygıtlarında saklanabilir, bağlı olan bir video ile kasede kaydedilebilir ya da termal bir yazıcı ile kağıda aktarılabilir.
Özet
Bir ultrason incelemesini özetleyecek olursak:
1.Ultrason cihazı prob yardımı ile yüksek frekanslı ses dalgalarını vücudunuza gönderir.
2.Ses dalgaları vücudunuz içinde ilerlerken farklı yoğunluktaki dokulara çarparak ya emilir ve ısıya dönüşür, ya geri yansır ya da kırılıp yön değiştirirdikten sonra yansıyacağı başka bir dokuya kadar ilerlemeye devam eder.
3.Geri yansıyan dalgalar prob tarafından yakalanarak elektrik uyarısına dönüştürülür ve CPU'ya aktarılır.
4.CPU sesin doku içindeki ilerleme hızına göre dalgayı yansıtan oluşumun probdan olan uzaklığını hesaplar ve bu işlem saniyenin milyonda biri gibi kısa bir sürede gerçekleşir.
5.CPU yansıyan ekoların uzaklığını ve yoğunluğunu işleyerek bunu ekranda görülebilen iki boyutlu bir görüntü haline dönüştürerek monitöre yansıtır.
Ultrasonografi nedir, nasıl çalışır ?

Ultrasonografi iç organların kulağın işitemeyeceği kadar yüsek frekanslı ses dalgaları yardımı ile görüntülerinin elde edildiği bir tıbbi görüntüleme yöntemidir. Vücut içine gönderilen yüksek frekanslı ses dalgalarının bir kısmı organ veya dokular arasındaki ara yüzeylerden geri yansır, geriye yansıyan bu ses dalgalarından ultrasonografi görüntüsü oluşturulur. Bu işlem çok hızlı oluştuğu için haraketli görüntüler elde edilir. Anında görüntülemenin yapılması iç organların haraketlerinin görülmesini de sağlar. Ultrasonografi incelemelerinde iyonize radyasyon kullanılmaz.

Ultrasonografi cihazı ses dalgalarını geçirip iyi iletmediği için, hava veya gaz ihitiva eden organları ve kemik yapıları görüntüleyemez. İçinde hava ve gaz bulunduğunda mide ve bağırsaklar görüntülenip, değerlendirilemez. Ses dalgaları kemik yapıların yüzeylerinden geri yansıdığı için kemik sınır görülmesine rağmen kemik yapının içi görülemez.

İnceleme sırasında ağrı duyacakmıyım ?

İnceleme vücut içine ses dalgaları gönderen ve geriye yansıyan ses dalgalarını toplayan, transedüser (veya prob) olarak isimlendirilen ultrasonografi cihazının bir parçası vücut üzerinde gezdirilerek yapılır. İnceleme sırasında ağrı oluşmaz. Ultrasonografinin insan vucüda herhengi bir zararı olmadığı için güvenle, istenilen sıklıkta tekrarlanabilir. Uygulamanın kolay ve zararsız olması nedeni ile iç organların görüntülenmesinde ve hastalıkların tanınmasında sık olarak uygulanmaktadır.

Renkli Doppler ultrasonografi nedir ?

Kan akımını renk ile kodlayarak, damarlar içindeki kan akımının varlığını, akımın yönünü ve hızını gösteren yeni bir ultrasonografi tekniğidir. Atardamar ve toplardamarlar hastalıklarının teşhisinde ve vücut içinde tesbit edilen kitlelerin değerlendirilmesi olmak üzere başlıca iki amaç için kullanılmaktadır. Özelilkle damar hastalıkların tanınmasında (damar tıkanıklıkları, darlıkları ve varislerde) kullanımı kolay ve iyi yapıldığı takdirde güvenilir bir yöntemdir. İç organlarda tesbit edilen kitlelerin teşhisinde ve değerlendirilmesinde, ultrasonografik incelemelerin vazgeçilemez yardımcısı olmuştur.

En sık kullanım alanları nelerdir ?

Ultrasonografi en sık batında kullanılır. Karaciğer, dalak, safra kesesi, pankreas, karın boşluğundaki büyük damarların görüntülenmesinde sık kullanılmaktadır. Özellikle karın ağrıları, safra kesesi ve safra yolları hastalıklarının değerlendirilmesinde ilk görüntüleme yöntemi olarak kullanılmaktadır. İkinci en sık kullanım alanı gebelik ve jinekolojik hastalıklardır. Ultrasonografi gebelikte önemli yararlar sağlar. Bebeğin anatomik yapısının normal olup olmadığını anlamak için kullanılan en iyi yöntemdir. Bebeğin aynı zamanda vücut fonksiyonlarınıda değerlendirmek mümkündür. Ultrasonografinin bebek üzerine şimdiye kadar kanıtlanmış bir yan etkisi bildirilmemiştir. Bu nedenle gebelikte ultrasonografi güvenle kullanılabilir. Gebelikte ultrasonografinin en önemli dezavantajı anormalliklerin tamamını göstermemesidir.

Yukarıda sayılan sık kullanım alanları dışında, tiroid bezi, tükrük bezleri, meme, kaslar ve eklemler, penis ve testisler, vücudun (boyun, bacak ve kol gibi) ana damarlarının hastalıklarının tanısında güvenlir bir yöntemdir.

İncelemeye nasıl hazırlanmalıyım ?

Ultrasonografinin en sık kullanıldığı alan batın incelemesi olup ön hazırlık olarak aç gelinmesi tetkikin daha iyi yapılmasını sağlar. 6 saatlik açlık genellikle yeterlidir. Bazı özel tetkiklerde 12 saatlik açlık gerekir. Açlık safra kesesinin dolu olarak görülmesine ve bağırsaklardaki gazların azalmasını sağlar. Acil durumlarda açlık olmadanda tanıya yönelik batın sonografi yapılmaktadır.

Alt batında mesanenin ve alt batın organlarının görülmesi için mesanenin dolu olması gerekir. Bu nedene idrara sıkışıkken bakılması gerekir. Kadınlarda rahim ve yumurtalık incelemesi sadece batından değil vajinal yolla da yapılmaktadır. Vajinal yolla alt batın incelemesi yapılacak ise idrar torbasının boş olması gerekmektedir. Gebelik sonografisi için ön hazırlık gerekmez.

Eğer sadece alt batın veya böbrek-mesane tetkiki isteniyor ise hastanın aç olması gerekmez sadece idrar torbasının dolu olması yeterlidir.

Göz, meme, tiroid bezi, batın hariç ana damarlar, testis ve penis gibi batında yer almayan organların incelemelerinde ön hazırlık gerekmez.

Cihazlar nelere benzer ?

Ultrason cihazları prob (transduser), monitör ve bilgisayar sistemlerinden oluşurlar. Problar avuç içine sığacak büyüklükte ses enejisini üreter mikrofona benzer cihazlardır. Monitörler ise televizyon ekranı gibidir. Ultrasonografi işlemi sırasında incelenecek vücut bölgesine jel adı verilen sıvı gliserin sürülür. Bu jel problar ile cilt arasındaki havayı ortadan kaldırarak görünütnün daha iyi olmasını ve probun cilt üstünde rahat haraket etmesini sağlar. Oluşan görüntü monitörde eş zamanlı olarak görülür. Tanı için gerekli bilgiler aynı anda elde edilir.

İnceleme nasıl yapılır ?

Ultrasonografi incelemesi sırasında incelenecek tekniğe göre hastaya belirli pozisyonlar verilir. Batın sonografisinde hasta sırt üstü yatar ve problar ile cilt üstünden görüntüler elde edilir. İncelemede problar cilte bası oluşturalarak kısmen güç uygulanabilir. Bazı özel incelemeler için hastaya özel pozisyonlar uygulanır. Transvajinal inceleme kadın hastalıkları muayenesi gibi yapılır. İnce uzun bir prob vajinaya yerleştirilir ve görüntüler elde edilir. Bu işlem ağrılı değildir. Renkli doppler inceleme ultrasonografiden ayrı bir işlem değildir. Renk kodları ile damar içini görüntülenmesi olup ultrasonografi cihazının bir fonksiyonudur.

Sonuçlar nasıl değerlendirilir ?

Ultrasonografide hastalıkların değerlendirilmesi, inceleme sırasında monitörde eş zamanlı oluşan görüntülerin incelenmesi ile yapılır. İnceleme sırasında vücut organlarının anatomik yapıları, hastalıkları, yer kaplayan kitleler ve kısmen fonksiyonları değerlendirilir. Ultrasonografi bulguları, hastanın hastalık ile ilgili şikayetleri, yapıldıysa başka inceleme bulguları ve incelemeyi isteyen doktorun istek nedeni ile birlikte değerlendirilir, ultrasonografik tanı oluşturulur. Bu işlemden sonra tüm ultrasonografi bulguları, incelemeyi yapan doktorun imzasını taşıyan bir rapor haline getirilir.