Ses türemeleri

Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür:
a) Ünlü türemesi
Genellikle, alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür. Ünlü türemesi kelimenin başında, ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon, scala > iskele, limon > ilimon, Recep>İrecep; tren > tiren, kral > kıral, spor > sipor; akl > akıl, ömr > ömür; bircik > biricik, giderkene.
b) Ünsüz türemesi
İki şekilde görülür. Birincisinde, ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirileceği zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y, n) tü¬rer: bilgi-y-e, Ali-y-i, sevdi – y – di, soru – y - u; bu-n-u, şu-n-u, evi-n-e.
İkincisi, -daha çok ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y, h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu, ayva>hayva, elbet>helbet, ücra>hücra, örümcek>hörümcek; ıldız>yıldız, ırak>yırak, inmek>yinmek.

Ses düşmeleri
Kelimedeki bir veya birkaç sesin, dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır. Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler:
a) Ön ses düşmesi: ısı+cak > sıcak.
b) Orta hece ünlüsünün düşmesi
Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle, özellikle ğ, r, y, z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı, boyunum> boynum, buradan > burdan, buyuruk > buyruk, dirilik > dirlik, gazete > gazte, kıvırım > kıvrım, oğulu > oğlu, satılık > satlık, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış.
c) Ünsüz düşmesi
Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük, ufak+rak > ufarak; kağan > kaan, soğan > soan, soğuk > souk, uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif, bir daha> bi daha, geliyor > geliyo.
ç) Hece düşmesi
Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır), başlayım (<başlayayım), budur (<bu durur), pazartesi (<pazar ertesi), söyleyim (<söyleyeyim).
d) Tekleşme
Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, kemmiyyet > kemiyet, medeniyyet >medeniyet.
e) Ünlü birleşmesi
İlki ünlüyle biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde, peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş), cumartesi (<cuma+ertesi), Delorman (<Deli orman), kahvaltı (<kahve+altı), nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için).
f) Hece kaynaşması
ğ, h, y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur, kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur. Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey), ayol (< ay oğul), eczâne (< eczâhâne), eyvallah (< eyi vallah), pastane (< pastahâne), peki (< pek iyi).

Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

“p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.
Yurt-u – Yurdu
Kanat-ı – Kanadı
Bilek-i – Bileği
Renk-i – Rengi
Güç-ü – Gücü
Kitap-ı – Kitabı
Ağaç-a – ağaca
Kap-a – Kaba
Not: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez.
İp-i – İpi
Saç-ı – Saçı
Ot-u – Otu
Hukuk-u – Hukuku
Not: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.
Zonguldak'a
Tokat'ı

Ses Benzeşmesi
1. Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşür.Bu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir.
simitçiÖrnek : simit-ci suskunsus-gun
balıkçıbalık-ci kitapçıkitap-cı
ağaçtaağaç-da pişkinpiş-gin
2. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner. Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olur.Yabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır.
ambarÖrnek : anbar kompostokonposto
tembeltenbel trampet gibi.
Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz.
Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar...
3. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşür.Buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
topacıÖrnek : topaç-ı tacıtaç-ı
dolabındolap-ın kabakap-a
yoğurduyoğurt-u geçidingeçit-in
kayığıkayık-ı rengirenk-i
Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz.
Örnek : ip / ipi saç / saçı
et /eti kürk / kürkü
Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmaz.Bu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz.
Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti
aşk / aşkı gayret / gayreti
Özel adlar kural dışıdır.
Örnek : Atatürk’ün Sinop’u
Kızılırmak’ı Karabük’e
NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır.”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririz.Ancak bu yazıda gösterilmez.
Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz.
geçimÖrnek : geç (-mek)-im
yapıyap (-mak)-ı
bakımbak (-mak)-ım
gerekengerek (-mek)-en
Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
taşıtı taşıt-ı Örnek : taşı (-mak) -t
yakıtı yakıt-ı yak (-mak)-(ı)t
4. Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür.
saklıyorÖrnek : sakla-yor kokluyorkokla-yor
gitmiyorgitme-yor diliyordile-yor
Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez.
gelmeyenÖrnek : gelme-y-en gelmiyen (okunuşu)
ağlıyan (okunuşu) ağlayan ağla-y-an
bilmiyerek (okunuşu) bilmeyerek bilme-y-erek
NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir.
diyecekÖrnek : de-y-ecek diyende-y-en
yiyerekye-y-erek yiyecekye-y-ecek

Ulama
Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çeker.Birbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkar.Bu olaya ulama denir.Ulamanın yapılabilmesi için;
1.İki sözcüğün bulunması;
2.Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması
3.Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir.
Örnek : El elden üstündür.