SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİ
nsan gırtlağında ses kirişlerinin havayla teması sonucu oluşan titreşimin, kulakla duyulabilen derecesine ses denir.
Türkçede sesler özellikleri bakımından iki ana gruba ayrılır:
1) Ünlüler (Sesliler)
2) Ünsüzler (Sessizler)
ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ ve ÜNLÜLERDE UYUM
Ünlüler, ses yolunda engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve hece olur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

GENİŞ DAR
KALIN İNCE KALIN İNCE
DÜZ a e I i
YUVARLAK 0 ö u ü
ÜNLÜ UYUMLARI
Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:
1) Büyük Ünlü Uyumu
2) Küçük Ünlü Uyumu
1) BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa, sonraki hecelerin ünlüsü de kalın; ilk hecedeki ünlü in-ceyse, sonraki ünlüler de ince olur. Bu özelliğe "Büyük Ünlü Uyumu" denir.
yol - cu - lar ça - lış - mak çl - çek - çl ge - Un - cik öğ • ren • el
(kalın - kalın - kalın) (kalın - kalın - kalın) (ince - İnce ■ İnce) (ince • ince ■ İnce) (ince - ince - ince)

UYARI:Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.
dün-ya, o-to-mo-bil, ki-tap, te-le-ton
sözcükleri büyük ünlü uyumuna uymaz ve Türkçe değildir.
UYARI: Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.
elma (alma), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş), hangi (kangı), inanmak
UYARI: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-ki sokaktaki
■ken koşarken
-leyin sabahleyin
•taş meslektaş
-(ı)mtırak yeşilimtırak
-g/7 amcamgil
•yor geliyor
UYARI: Tek heceli sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.
2) KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Ünlülerin düzlük - yuvarlaklık, darlık - genişlik bakımından uygunluğudur.
a) Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ün
lüler (a, e, ı, i) gelir.
b) Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya
düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler
(u, ü) gelir.
ka - şık (düz, düz)
ge ■ zin - ti (düz, düz, düz)
yu - mur - ta (yuvarlak, yuvarlak, düz-geniş)
göm - lek (yuvarlak, düz-geniş)
yol - cu (yuvarlak, dar-yuvarlak)

247

Ses Bilgisi

Türkçe - Edebiyat



UYARI: Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir
önceki heceye göre değerlendirilir.
so - ba - cı
"sobacı" sözcüğü, "yuvarlaktan sonra "düz-geniş",
"düz-geniş"ten sonra "düz-dar" gelmiş şeklinde
değerlendirilir ve küçük ünlü uyumuna uyar.
UYARI: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler,
genellikle Türkçe değildir.
televizyon, röportaj, balon, horoz, İstiklal
UYARI: Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. havuç, çamur, armut, avuç, yağmur
UYARI: Bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ
Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, J, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda in- JL
celeyelim. M

SES OLAYLARI
1) ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ)
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle başlayan bir ek "c, d, g" gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler "ç, t, k" şeklinde değişerek sertleşir.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

simit - ci simitçi
kadayıf - cı kadayıfçı
kebap ■ cı kebapçı
hafif - ce hafifçe
bulut - dan buluttan
görmüş ■ dü görmüştü
git - di gitti
1923'de 1923te
yet - gin yetkin
giriş ■ gen girişken
görmüş • cesine görmüşçesine




SÜREKSİZ SÜREKLİ
SERT p, ç, t, k f, h, s, ş
YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, I, m, n, r, v, y, z
UYARI: Dilimizdeki bir Türkçe sözcük "b, c, d, g" ün-süzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu Türkçedeki Kullanımı
kitab kitap
kalb kal
Hac ilaç
hudud hudut
reng renk
UYARI: Bu kural, karışıklığa yol açmaması için bazı
sözcüklerde uygulanmamıştır.
saç (baş derisini kaplayan kıllar)
sac (yassı demir çelik ürünü)
haç (Hıristiyanlığın sembolü) hac (İslam'ın şartlarından biri)

ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım
yanlışı vardır?
A) Bu kitap, ilk basımının üzerinden yirmi yıl geçtikten sonra, yeniden yayımlandı.
B) Çiçekçinin yeni açtığı dükkân çok iyi çalışıyor.
C) Bir yapıtın kalıcılığını sağlayan birçok etken vardır.
D) Bu romanda yüzyılımızın temel sorunları yansıtılıyor.
E) Başarılı olmak için düzenli ve sürekli çalışmak
gerekir.
(2005 - ÖSS)
Açıklama: Seçenekleri incelediğimizde B'deki "Çiçekçinin" sözcüğünün "ünsüz benzeşmesine uymadığından dolayı yazımının yanlış olduğunu görüyoruz. Sözcüğün doğru yazımı "Çiçekçinin" biçiminde olmalıdır. Cevap B seçeneğidir.

248

Ses Bilgisi

Türkçe - Edebiyat



ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım
yanlışı vardır?
A) Yapılan ölçümler, hava koşullarına bağlı olarak değişgenlik gösteriyormuş.
B) Yönetmelikte yapılan değişikliklerden çoğumuzun haberi yoktu.
C) Emekli olunca, bu dernekte gönüllü olarak çalışmaya başladı.
D) Çocuğu, bu okula kaydettirmek için çok uğraşmıştı.
E) Geçmişe baktığımızda buna benzer pek çok
durumla karşılaşıyoruz.
(2003 - ÖSS)
Açıklama: Seçenekleri incelediğimizde A'daki "değişgenlik" sözcüğünün, "ünsüz benzeşmesine uymadığından dolayı yazımının yanlış olduğunu görüyoruz. Sözcüğün doğru yazımı "değişkenlik" biçiminde olmalıdır. Cevap A seçeneğidir.
2) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ)
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak "b, c, d, g, ğ" ye dönüşür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünsüz /umuşamasfndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

çorap - in çorabın
yazlık - a yazlığa
ağaç • in ağacın
kanat ■ ı kanadı
kitap - / kitabı
renk - i rengi
çok-u çoğu
git ■ ip gidip
kalp - i kalbi
UYARI: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz. ip - i, et - i, ek - i, süt - ü, iç - i, tüp - ü, üç - ü

UYARI: Özel adlarda yumuşama olmaz. Karabük'e, Zonguidak'ın, Serap'ın, Ayvahk'ı
UYARI: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz. hukuk - u, devlet - i, sanat - ı, millet - i, roket - i, palet - i, blok - u, merak - im, kuvvet - i, park -1
UYARI: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz. taşıt - ı, kanıt - im, yaşıt - in, boyut - u, anıt - <, konut - u, yapıt -1
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin
hangisi "ünsüz değişimi" ne örnek olamaz?
A) Hadi seni yemeğe götüreyim.
B) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum.
C) Sabahları balığa çıkarlar.
D) Çocuğun ruh sağlığı bozulmuştu.
E) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar.
(1986-ÖYS)
Açıklama: Seçenekleri incelediğimizde A'da "yemek", C'de "balık", D'de "sağlık", E'de "Böbrek" sözcüklerinin "ünsüz değişimi"ne (yumuşaması) uğrayarak sonlarındaki "k" sert sessizlerinin "ğ"ye dönüştüğünü görüyoruz. B'de ise "dağ" sözcüğünde ünsüz değişimi söz konusu değildir. Cevap B seçeneğidir.
ÖRNEK SORU
"Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden (p, ç, t, k) biri bulunan sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki sert ses yumuşar."
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uymaz?
A) araç B) tabak C) söğüt
D) dolap E) koç
(1993-ÖSS)
Açıklama: Seçeneklerdeki sözcüklere sesliyle başlayan bir ek getirdiğimizde A, B, C ve D'deki "araç" (araç - a), "tabak" (tabağ - a), "söğüt" (sö-ğüd - e) ve "dolap" (dolab - a) sözcüklerinin sonlarındaki sert seslerinin yumuşadığını görüyoruz. E'de ise "koç" (koç - a) sözcüğünün bu kurala uymadığını görüyoruz. Cevap E seçeneğidir.

249

Ses Bilgisi

Türkçe - Edebiyat



3) SES DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ) a) Ünlü Düşmesi: ikinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünlü düşmesi"nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.


kaynana
pazartesi
kahvaltı
nasıl
sütlaç
UYARI: Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında dar ünlülerin düştüğü görülür.
kayın + ana pazar + ertesi kahve + altı ne + asıl sütlü + aş



alın -1
alnı
göğüs - ün göğsün
nesil - i nesli
oğul - u oğlu
bağır - / bağrı
omuz - um omzum
ağız ■ ı ağzı
sabır - im sabrım
emir • iniz emriniz
UYARI: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz. burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüie
1 I
UYARI: ikinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz. yanıt -ı, kesim-in, bilim - e, yorum - u Ömür'e hediye aldım. Ufuk'u dün okulda görmedim.
UYARI: Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

sızı - la • mak sızlamak
ileri - le - mek ilerlemek
koku - la - mak koklamak
oyun - a - mak oynamak
uyu - ku uyku
devir - ik devrik
kıvır - im kıvrım
yumurta - la - mak yumurtlamak
UYARI: İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı
sözcüklerle "olmak" ve "etmek" yardımcı eylemiyle
bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
emir + etmek emretmek
kayıp + olmak kaybolmak
hapis + etmek hapsetmek

ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır?
A) Bu çiçeğin yaprakları çok çabuk sararmış.
B) Geçen yıl dikilen bu elbise iyice daralmış.
C) Uykusuzluktan gözlerinin altı morarmış.
D) Kilo alınca yanakları iyice pembeleşmiş.
E) Saçları son aylarda çolc beyazlaşmış.
(1993 - ÖYS)
Açıklama: Seçeneklerdeki altı çizili sözcükleri incelediğimizde türetilirken ünlü kaybına uğramış sözcüğün, A'daki "sararmış" (sar [ı] - ar - mış) sözcüğü olduğunu görüyoruz. Cevap A seçeneğidir.
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım
yanlışı vardır?
A) Günlerdir aynı konunun tartışılması sabrını taşırdı.
B) Bu konuda onun da fikrini almak istedi.
C) Törende çok mutlu olmuş, göğüsü kabarmıştı.
D) Ona bir armağan vererek gönlünü almaya çalıştı.
E) Çok sinirlenmiş, ağzına geleni söylemişti.
(1999-ÖSS)
Açıklama: Seçenekleri incelediğimizde C'deki "göğüsü" sözcüğünün "ünlü düşmesi"ne uymadığından dolayı yazımının yanlış olduğunu görüyoruz. Sözcüğün doğru yazımı "göğsü" biçiminde olmalıdır. Cevap C seçeneğidir.

250

Ses Bilgisi

Türkçe - Edebiyat



b) Ünsüz Düşmesi: "k" ünsüzüyle biten bazı sözcükler "-cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, -I" eki aldığında "k" ünsüzü düşer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünsüz düşmesi"nden sonraki yazımları karşılarında .erilmiştir.

küçük - cük küçücük
ufak - çık ufacık
lefek - ç* tefecik
ufak-l ufal-
üksek- / yüksel-
alçak ■ 1 alçal-
seyrek -1 seyrel-
gülüş - cük gülücük
öpüş ■ cük öpücük
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür?
A) Susuzluktan balkondaki tüm çiçekler sarar-m!§.
B) Yazar, bu romanında çok fazla devrik cümle kullanmış.
C) Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuş.
D) Bu konuda senin de fikrini almak istiyorum.
E) Otobüsümüz, adını bilmediğim büyücek bir
kasabadan geçti.
(1994-ÖSS)
Açıklama: Seçenekleri incelediğimizde A'da "saramış" (sar[ı] - ar - mış), B'de "devrik" (dev[i]r - ik), C'de "burun" (bur[u]n - u), D'de "fikrini" (fik[i]r - in - i) sözcüklerinde ünlülerin düştüğünü görüyoruz. E'de ise "büyücek" (büyü(k) - cek) sözcüğünde "k" ünsüzünün düştüğünü görüyoruz. Cevap E seçeneğidir.

4) SES TÜREMESİ
a) Ünlü türemesi: "-cık, -cik" eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında "ı, i, e, a" ünlülerinin türediği görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünlü türmesi"nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

az ■ cık azıcık
bir - cik biricik
genç - cik gencecik
dar - cık daracık
b) Ünsüz Türemesi: Bazı sözcüklerde, "olmak" veya "etmek" yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünsüz türemesi"nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + olmak affolmak
his + etmek hissetmek
zan + etmek zannetmek
hal + etmek halletmek
his - im hissim
hat ■ iniz hattınız
hak■ im hakkım
sır ■ im sırrını
UYARI: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir. hissiz, sessiz cadde, madde, ciddi eller, güller, kollayan

251

Ses Bilgisi

Türkçe - Edebiyat



5) ÜNLÜ DARALMASI
Tükçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük "-yor" eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü "ı,i,u,ü" ye çevirerek daraltır.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "ünlü daralmasından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
gelmiyor
bekliyor
İlerliyor
başlıyor
görmüyor
sormuyor
gelme - yor bekle - yor Herle • yor başla - yor görme • yor sorma - yor
UYARI: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir. seviyor, görüyor, yazıyor, soruyor, acıyor yürüyor, biliyor, duruyor
UYARI: Türkçede "y" kaynaştırma ünsüzü geniş ün
lüden sonra geldiğinde aşağıdaki kullanımların dışın
da daraltma yapmaz.
ye - y - ecek yiyecek
de - y - ecek diyecek
ne - y - e niye
YANLIŞ
başlıyacak
gelmiyecek
anlıyacaksın
anmıyacağım
kiralıyamadık
DOĞRU
başlayacak
gelmeyecek
anlayacaksın
anmayacağım
kiraiayamadık
6) ULAMA
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.
Aşağıdaki cümlelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.
Yarınlar elbet bizimdir.
Akşam oldu yine kuşlar ağlıyor.
Rıhtımdan ayrılan geminin ardından bakakaldı.

GönüLanlamazJnan, uzak mesafelerden. Çok uzak iklimlerden aşar gelir eylülüm.
UYARI: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Yarın, okullar tatilmiş. (Ulama yoktur.) Yaşamak, istenecek bir duygudur.(Ulama yoktur.)
ÖRNEK SORU
Ne şair yaş döker ne âşıLâğlar
I I! III
Tarihe_karıştı eskjjşevdalar
IV V
Bu dizelerde, numaralanmış yerlerin hangisinde ulama vardır?
B) ti.
C) III.
A)
D) IV. E) V. (1993 - ÖYS)
Açıklama: Dizeleri incelediğimizde III numaralı yerde "k" sessizinin "a" seslisine ulanarak okunduğunu görüyoruz. Cevap C seçeneğidir.
7) DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ
Dudak ünsüzlerinden "b", kendinden önceki "n'yi "m'ye dönüştürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin "dudak ünsüzlerinin benzeşmesi"nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

saklanbaç saklambaç
dolanbaç dolambaç
tenbel tembel
penbe pembe
anbar ambar
kanbur kambur
canbaz cambaz
tanbur tambur
UYARI: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde bu kural uygulanmaz.
İstanbul, Safranbolu, binbaşı, so

arkadaşlar gelin ders var özlemişinizdr..bende yeniiden anımsamış oldum saol..