Kilis Canbolad Paşa Külliyesi



Kilis Tekke Mahallesi, Cumhuriyet Meydanı’nın güneyinde bulunan Canbolat Külliyesi’ni kitabesinden öğrenildiğine göre; 1552 tarihinde Canbolat Paşa yaptırmıştır. Ancak bu kitabenin yeri caminin yapımında boş bırakılmış, daha sonra buraya yazılmıştır. Caminin mimarının kimliği bilinmemektedir. Yapım tarihi Mimar Sinan’ın Hassa Mimarlar Teşkilatı’nın başında olduğu döneme rastlarsa da Mimar Sinan’ın eserlerinin listesini veren Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Enbiye gibi kitaplarda bu camiyi yaptırdığını belirten bir bilgiye rastlanmamıştır. Ancak caminin planı ve yapı şekli Mimar Sinan dönemi eserlerine benzemektedir.

Canbolat Paşa, Yavuz Sultan Selim’in Suriye ve çevresine yaptığı akınlarda babası Emir Kasım ile İstanbul’a getirilmiş, Babası idam edilmiş Canbolat da eğitimini sarayda yapmıştır. Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1535’te Kilis Sancak Beyliğine atanmıştır. Kıbrıs’ın fethine katılmış 1571’de Magosa önlerinde şehit olarak orada gömülmüştür. Canbolat Paşa Kilis’te bir çok eser yaptırmıştır.

Cami medrese hücreleri ile çevrili bir avlunun güneyinde bulunmaktadır. Önünde beş kubbeli bir son cemaat yeri olup, kare planlı ibadet mekanı merkezi bir kubbe ile örtülüdür. Caminin güneyindeki hazire kuzeybatıdaki minareye kadar devam etmektedir. Klasik dönem eserlerinin bir örneği olan bu caminin son cemaat yeri altı yuvarlak sütun tarafından taşınan beş kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğusunda hazireye açılan kapı, batısında da minare bulunmaktadır. Minarenin batısında Canbolat oğullarından Hacı Bekir Bey’e ait bir türbe vardır.

Son cemaat yerinden ibadet mekanına açılan portal alternatif olarak sıralanmış renkli taşlardan meydana gelmiştir. İki yanında birer gömme sütun, bu sütunların üzerinde de sivri at nalı şeklinde bir kemer bulunmaktadır. Bu kemerle kapı arasında kalan bölümler mukarnaslarla doldurulmuştur. Ayrıca portal nişinin her iki yanında birer mihrabiye vardır. İbadet mekanı içten 15.25x14.70 m. ölçüsünde, dıştan 21.90x18.20 m. ölçüsündedir. İbadet mekanının kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerine birer hücre yerleştirilmiştir. İbadet mekanı dört yöne gömme ayaklarla genişletilmiştir. Duvarlar 1.50 m. kalınlığında olup, sekiz gömme ayağın iç mekanın her cephesine ikişerli olarak yerleştirilmesiyle derin nişler ortaya çıkmış ve bunların içerisine de birer pencere yerleştirilmiştir. İbadet mekanı sekiz gömme ayağa dayanan 11.40 m. çapındaki büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. İçten yuvarlak kasnaklı olan kubbe kasnağında basık kemerli on altı pencere bulunmaktadır. Altlı üstlü pencerelerle aydınlatma sağlanmıştır. Doğu ve batı cephelerinde üçer, kuzey ve güney cephelerinde ikişer tane olmak üzere toplam on pencere bulunmaktadır. Pencerelerin iç alınlıkları çini ile bezenmiştir. Mihrap ve minber renkli mermerden caminin duvarları ise kesme taştan yapılmıştır. Bu taşlar yöredeki Çilçime ve Mülük dağları ile Parsa ocaklarından getirilmiştir.

Canbolat Camisi bezemeleri yönünden de Kilis’in en önemli eserleri arasındadır. Renkli taş işçiliğinin yanı sıra sıva ve ahşap üzerine yapılmış renkli kalem işleri ile de dikkati çekmektedir. Bunlardan bazıları zaman zaman yenilenmiş olmasına rağmen orijinal örneklere de rastlanmaktadır.

Son cemaat yerinin doğusunda minaresi bulunmaktadır. Minare siyah-beyaz taşlardan yapılmış bir kaide üzerinde, yukarıya doğru genişleyen dört sıra halindeki mukarnaslar ve üzerinde de çokgen minare gövdesi bulunmaktadır. Minare üç tane bilezikle bölümlere ayrılmıştır. Tek şerefeli korkulukları geometrik şekillerdedir. Petek silindirik, külahı da taştan koni biçimindedir. Külahın eteğine bir sıra ince mukarnas frizi yerleştirilmiştir.

Caminin avlusunda bulunan şadırvanı 1950 yılında çekilen resimlerine dayanılarak tekne kısmının yuvarlak olduğu ve ortasında da bir fıskiyenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu şadırvan 1960 yılında tamamen yıkılmış ve yerine caminin yapısı ile uyuşmayan yeni bir şadırvan yapılmıştır.

Medrese:
Canbolat Paşa Külliyesi’nin medresesinden günümüze kuzeydeki revağın üç kemeri, portal izleri ve batı tarafındaki üç hücresi gelebilmiştir. Medresenin diğer bölümleri yıkılmıştır. Günümüze gelebilen üç hücreden ikisine basık kemerli birisine de düz lentolu kapıdan girilmektedir. Bunların üzerleri beşik tonozlu ve düz damlıdır. Doğu duvarlarına birer pencere yerleştirilmiştir. Ayrıca içerisinde nişleri bulunmaktadır.

Bu medrese caminin bir bölümü olarak yapılmış olup, geniş bir avlunun doğu ve batısındaki hücreler ile kuzeydeki revaktan meydana geliyordu.

Türbe:
Canbolat Paşa Camisi’nin avlusunda kıble duvarının önünde bulunan türbe, cami ile aynı, sarımtırak taştan yapılmıştır. Duvar işçiliğinde yer yer siyah taş ta kullanılmıştır.
Türbe altıgen planlı olup, üzeri tuğladan yapılmış bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş mukarnaslarladır. Türbenin doğusunda basık kemerli kapısı ve altıgen gövdeli her cephesinde de birer pencere bulunmaktadır.

Türbe içerisinde üç ahşap sanduka vardır. Türbe kitabesi bulunmamaktadır. Canbolat Paşa 1571’de Kıbrıs’ta şehit düşmüş ve oraya gömülmüştür.

Kilis Çeşmeleri


Kilis çeşmeleri genellikle tek cepheli, arkalarında dikdörtgen su haznesi bulunan çeşmeler grubuna girmektedir. Bu bakımdan Kilis’te dört cepheli anıtsal çeşmeler ile karşılaşılmamaktadır. Bu çeşmeler bir niş içerisine alınmamıştır.


İbşir Paşa Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Şehit Sakıp Mahallesi’nde, İbşir Paşa Caddesi ile Santral Parkı Sokağı’nın bulunduğu yerdeki bu çeşmeyi kitabesine göre Sadrazam Mustafa Paşa 1654 yılında yaptırmıştır. Çeşme üzerindeki onarım kitabesinden öğrenildiğine göre de 1844 yılında onarılmıştır.

Çeşme, güneye ve batıya bakan çift cepheli olup, sivri kemerleri güneybatıda L şeklinde, güneydoğuda ise iki gömme ayak üzerine oturmuştur. Bu ayaklarla da üzerindeki çapraz tonozu taşımaktadır. Çeşmenin doğusu duvar şeklinde örülmüş ve iki nişle de hareketli bir görünüm sağlanmıştır. Musluk ve tekne kuzeyde olup, bunun üzerine de kitabesi yerleştirilmiştir.

Kitabe:

“Padişah-ı Al-i Osman’ın vezir-i a’zamı
Mustafa Paşa-yı âdil dil-i O zât-ı pûr sıfat
Mâyi’l etmiş fi’l-i hayra Hak vûcud-ı pâkını
Himmet vâlâsıdır hali-i umur-ı müşkilat
Hasbeten lillâh inşâ eyledi bu çeşmei
Taki feyzinden yete dil-teşneye gamdan necât
Didi Hızır-ı dil Nahif câna yaz tarihini
Akdı geldi bu sebile çeşme-i âb-ı hayât”.

Sundurmanın kuzeyinde su deposu bulunmaktadır. Çeşme 7.90x4.25 m. ölçüsündedir.



Hasırcı Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Nuraddin Mahallesi, Medrese Sokağı’nda bulunan Hasırcı Çeşmesi’nin kitabesi bulunmamaktadır. Kilis Hurufat Defterlerinde de bu çeşmenin ismi geçmemektedir. Çeşme 1761 yılında Hacı Abdülkerim tarafından yapılmıştır.

Çeşme Şemun Nebi Medresesi Mescidi’nin güney duvarında sivri kemerli bir niş içerisindedir. Çeşmenin her iki tarafında birer yığma ayak bulunmaktadır. Bu ayaklarla birlikte çeşme 3.55 m. genişliğindedir. Yapımında kesme taş kullanılmıştır.


Küçük Çarşı Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Bölük Mahallesi, Binbaşı Sokağı’nda bulunan bu çeşmenin iki onarım kitabesi olmasına rağmen yapım kitabesi bulunmamaktadır. Ancak Hafafzade Hacı Mustafa oğlu, Hacı Mehmet oğlu Hacı Osman’ın, Tuğlu Hamamı ile ilgili vakfiyesinde Küçük Çarşı Çeşmesi ismi ile bir çeşme yaptırdığı yazılıdır.

Üzerindeki onarım kitabelerine göre bu çeşme 1933 ve 1989 yıllarında iki defa onarılmıştır.

Çeşme 3.40x3.40 m. ölçüsünde iki cepheli bir meydan çeşmesidir. Doğu ve kuzey cephesi sivri kemerli niş şeklindedir. Güney ve batı cephesi düz taştan örülmüştür. Muntazam kesme taştan kare planlı olarak yapılan bu çeşmenin kuzey ve doğu cepheleri bezemelidir. Her iki cephede de sivri kemerli birer niş bulunmaktadır. Bunlardan doğu cephesindeki sivri kemerin etrafı yaprak motifleriyle çerçeve içerisine alınmıştır. Ayrıca cephelere bitkisel motifler ile rozetler yerleştirilmiştir. Kuzey cephesi de sivri kemerli bir niş içerisinde olup, bir sıra yaprak motifi ile çevrelenmiştir. Çeşmenin doğu cephesindeki ayna taşında üç, kuzey cephesinde de iki musluk bulunmaktadır. Muslukların önüne yalak taşı yerleştirilmiştir.


Aynönü Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Molla Hamit Mahallesi’nde, Özbek Cami Sokağı ile Dede Ağa Sokağı arasında bir meydan çeşmesidir. Kitabesinden öğrenildiğine göre Hacı Mehmet Bey’in dostları tarafından 1807 yılında yaptırılmıştır.

Çeşmenin doğu ve batı tarafı sivri kemerlerle sundurma şeklinde dışarı açılmıştır. Bunlardan güneydeki kemer iç içe iki sivri kemerden meydana gelmiştir. Bu kemerler serbest yığma ayaklar üzerine oturmuştur. Doğu ve batı yönündeki kemerlerin bir ucu bu serbest yığma ayaklara, diğer uçları da ayna taşının bulunduğu gömme ayaklara oturmuştur. Çeşmenin yapıldığı döneme ait ayna taşı günümüze gelememiştir. Ayna taşının üzerinde üç satırlık kitabesi bulunmaktadır.

Kitabe:

“Hac-ı Muhammed Bik bi-tevfik-i Hüda
Rah-ı kastâle idub mâlın fedâ
Merhum oldukda ânın ahbâbı
Kıldı bu çeşme-i bâki inşâ
Ki ana hayırla Hâki tarih
Eylesin nûş ola anlara şifâ
Fi sene 1222 (1807)”.

Çeşmenin arkasında büyük bir su deposu bulunmaktadır. Çeşme 1991 yılında onarılmış ve kısmen de özelliğini yitirmiştir.


Hafaf Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Arslan Mahallesi’nde, Mercidabık Caddesi üzerinde bulunan bu çeşmeyi kitabesinden öğrenildiğine göre Hafafzade Hacı Osman 1844 yılında yaptırmıştır.

Çeşmenin dört beyitlik sülüs yazılı kitabesi şöyledir:

“Hafafzâde bi tevfikât-ı Bâri
Bina eyledi bu nev çeşme-i sâri
Kızı hatun vasiyet eylemişti
Hulusiyle bu hayrâtı i’mârı
Hac-ı Osman dahi me’cur oldu el-Hâk
Bu yolda itti sa’y-i bi şumâri
Necibâ akdı âb tam oldu tarih
Yapıldı sa’y ile bu hayr-ı câri”

Bu kitabenin üzerinde madalyon içerisinde bir kitabe daha bulunmaktadır:

“Maşallah tarih sene 1260 (1844)”.

Hafaf Çeşmesi’nin batıya bakan cephesi ile önü sundurmalıdır. Doğusunda da su haznesi bulunmaktadır.


Salih Ağa Çeşmesi (Merkez)

Kilis Tabakhane Mahallesi’nde, Tabakhane Camisi’nin doğusunda bulunan bu çeşme beş beyitlik talik kitabesinden öğrenildiğine göre Salih Ağa tarafından 1855 yılında yaptırılmıştır.

Kitabe:

“Kân-ı hayrât-ü müberrât hazret-i Salih Ağa
Kıldı inşâ böyle dil-cü çeşme ol merd-i Güzin
Teşnegâmın has-ü âmından alub hayır duâ
Böyle hayra ânı mahzar eyledi Rabbü’l-âlemin
Bu beldeye sa’bü’l-mevâridden getirdi halka suyu
Hâsıl oldu bezl-i mal ile bu vazı’dilnişin
Ahirette ana cennet vire dünyada veli
Zât-ı pâkin eyleye afatdan Mevlâ emin
Elif ilhamıyla imza kıldı tarihin Vahid
Çeşme sâr-ı cû-yı Şâfi mevrid mâl muayyen
Fi sene 1272 (1855).”

Çeşme sundurma şeklinde olup, üç cepheye de birer kemerle açılmakta olup, bu kemerler yığma ayaklar üzerine oturtulmuştur. Çeşme ilk yapıldığında bir evin duvarına dayanıyordu. Günümüzde bu ev yıkılmış olup, çeşmenin kuzey cephesi açıkta kalmıştır. Muntazam kesme taştan yapılan çeşmenin önünde yalak taşı bulunmaktadır. Çeşme sundurmasının içerisinde basit bir ayna taşı bulunmaktadır.


Pirlioğlu Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Arslan Mahallesi’nde, Pirlioğlu Cami Sokağı’nda bulunan bu çeşmeyi kitabesinden öğrenildiğine göre, Sadrazam Mustafa İpşir Paşa 1654 yılında yaptırmıştır. Bu çeşmeden günümüze yalnızca güney cephesinin bazı kalıntıları gelebilmiştir.

Düzgün kesme taştan yapılan çeşmenin arkasında su deposu olup olmadığı anlaşılamamıştır.


Fellah Çeşmesi (Kasteli)

Kilis Ebulûlâ Mahallesi’nde, Mercidabık Caddesi yakınında bulunan bu çeşmenin üzerinde iki kitabe bulunmaktadır. Bu kitabelerden öğrenildiğine göre, Ayandan Hasan Ağa (Abaza Hasan Paşa) 1652 yılında annesinin ruhu için yaptırmıştır. Diğer kitabede de Üştüroğlu Seyyid Abdurrahman tarafından 1787 yılında yenilenmiştir.

Çeşmenin yapım kitabesi:

“Ziver Ayan Hasan Ağa-yı âli kadr kim
Hak Teala tabi’n itmiş mayil-i hayr-i cemil
Rah-ı Hâk da eyledi bu çeşmenin bünyâdını
Maderinin ruhuna a’fv eyleyub ecr-i cezil
Has ve amme feyz-i bahs oldu bu câ-yı hayr ile
Destgir olsun ânâ her halde Rabb-ı Celil
Şevkle itmamı ile Nahifi dil didi
Âb-ı kevserden zi-i zibâ sebil-i bi adil.”

Çeşmenin bulunduğu yerden yakın tarihlerde yol geçmesi nedeniyle çeşme daha kuzeye, bugünkü yerine taşınmıştır. Bu arada birkaç kez daha onarılmış ve bu nedenle de orijinalliğini yitirmiştir. Günümüzde bu çeşme haznesi ile birlikte dikdörtgen planlıdır. Tek cepheli olup, burada basık kemerli nişler içerisine dört musluk yerleştirilmiştir. Önüne de betondan bir sundurma yapılmıştır.


Kurtağa Çeşmesi (Merkez)

Kilis Bölük Mahallesi’nde Şeyh Efendi Tekkesi ile Çekmeceli Camisi’ne giden yol üzerindeki bu çeşmeyi Kilis Voyvodası Kurtağa 1635 yılında yaptırmıştır. Yapım kitabesi olmayan bu çeşmenin Kurtağa tarafından yaptırıldığı kaynaklardan öğrenilmiştir.
Bugün çeşme üzerindeki kitabesine göre, Mehmet Kasar tarafından 1991 yılında onarılmıştır. Bu onarım sırasında ön tarafına yığma ayaklara oturan kemerli bir sundurma yapılmıştır. Çeşme orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaşmıştır.

Kurtağa Çeşmesi tek cepheli bir meydan çeşmesi olup, ön cephesinde muntazam taş, su deposu ile köşelerinde ise moloz taş kullanılmıştır.



Mustafa Ağa Çeşmesi (Merkez)

Kilis Tırıhlı Mahallesi’nde, şeyh Camisi’nin yanında bulunan bu çeşme kitabesinden öğrenildiğine göre Mustafa Ağa tarafından 1656 yılında yaptırılmıştır. Çeşme 1990 yılında yapılan onarımla özelliğini tamamen yitirmiştir.

Bugünkü çeşme tek cepheli, arkasında su haznesi bulunan ve mimari değeri olmayan bir yapıdır.


Murtaza Ağa Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Deveciler Mahallesi, eskiden Hurdacılar Çarşısı denilen cadde üzerinde, Murtaza Camisi’nin yakınındaki bu çeşmeyi Murtaza Ağa 1666 yılında yaptırmıştır. Çeşme 1979 yılında yeni baştan yapılmış orijinalliğini yitirmiş ve cephesi mermerle kaplanmıştır.


Nahaslı Çeşmesi (Kasteli) (Merkez)

Kilis Vaiz Mahallesi İpşir Paşa Caddesi’nde, Kör İmam Camisi yakınında bulunan bu çeşmenin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Çeşme üzerindeki kitabeden Rumeli pazarcığı’ndan Yüzbaşı Osman Ağa tarafından 1834 yılında onarıldığı yazılıdır. Odun Pazarı Caddesi genişletilirken bu çeşmenin de yeri değiştirilmiş olup, özelliğini tamamen yitirmiştir.


Hacı Ömer Ağa Çeşmesi (Merkez)

Kilis Şeyh Abdullah Mahallesi, Maarif Sokağı’nda bulunan bu çeşmenin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Kitabesinden Akbabazade Hacı Ömer Ağa tarafından 1896 yılında onarıldığı öğrenilmektedir. 1939 yılında yeniden onarılmıştır.

Bugünkü hali ile çeşme kesme taştan tek cepheli olup, arkasında su haznesi bulunmaktadır. Ön cephesinde bir niş olup, üzeri beton saçakla örtülüdür.


Dereçli (Veli Ağa Kasteli) Çeşmesi (Merkez)

Kilis Ketenciler Mahallesi, Debboy Sokağı’nda bulunan bu çeşmeyi Veli Ağa 1843 yılında yaptırmıştır. 1965 yılında onarılan çeşme, orijinalliğinden tamamen uzaklaşmıştır.

Kesme taştan yuvarlak bir niş içerisinde yalak ve çeşme lülesi bulunmaktadır. Üzerinde orijinal kitabesi bulunmaktadır.

Kitabe:

“Habbezâ hayrat idüp Veli Ağa
Eyledi bu kasteli râ’nâ bina
Teşnegâne su virir kim şâd ola
Tâki ervâhı şehidi Kerbelâ
Geldi bir Hatif didi tarih Necip
Pek mubârek çeşme sâri dil-kûşâ
1259 (1843).”


Nemika Çeşmesi (Merkez)

Kilis Deveciler Mahallesi’nde, Adnan Menderes Parkı’nın kuzeybatısında bulunan bu çeşme kitabesine göre Davudağazade Abdurrauf Efendi’nin kızı Abuş Hanım, kızı Nemika Hatun için 1911 yılında yaptırmıştır.

Çeşme 1963 ve 1985 yıllarında iki kez onarılmış, özelliğini kaybetmiş ve mozaik pamolarla üzeri kaplanmıştır. Nemika Çeşmesi dört cepheli meydan çeşmesi olup, doğu cephesi düz, kuzey,güney ve batı cepheleri profilli yuvarlak sağır kemerlerle hareketlendirilmiştir. Her üç cephesinde de birer musluk bulunmaktadır.


Abuşağa Çeşmesi (Merkez)

Kilis Şeyh Abdullah Mahallesi’nde, Şehitler Parkı’nın doğu köşesinde bulunan bu çeşmeyi Celkanlı Abuşağa 1911-1913 yıllarında yaptırmıştır.

Çeşme yapılan onarımlar ve çevre düzenlemesi nedeniyle özelliğini tamamen yitirmiştir. Günümüze gelebilen kalıntılarından ön cephesinin güneydoğuya yönelik olduğu ve üç lülesinin bulunduğu anlaşılmaktadır.


Kilis’te Şeyhler Mahallesi’nde, Ulu Cami ile Şeyhler Camisi arasında bulunan üç çeşme Eşref Kasteli olarak isimlendirilmiştir. Bu çeşmeler günümüze ulaşamamıştır. Tekke Mahallesi’nde, Tekke Camisi’nin kuzeyindeki cadde üzerinde bulunan Süt Kasteli ile Demirciler Mahallesi Abidinağa Caddesi’ndeki Şıpşıpı Kasteli de günümüze gelememiştir.