Kırım / Kefe’ye bağlı Ortay Köyü’nden bir ailenin dört çocuğundan biri olan İlber Ortaylı’nın anne tarafı müftülük yapmış bir ailedir. Avusturya’da doğan, kültür yapısı kuvvetli bir aile ortamında büyüyen Ortaylı, kendine has üslubuyla tarihi Türkiye’ye sevdirenlerden birisidir.



Tarihi halka sevdiren bellibaşlı birkaç kişiden biridir o. Ama salt tarihçi de değildir. Her konuda fikir edinebilirsiniz ondan, ama bir şartla; dinlemesini bileceksiniz. İster dinleyicisi olun ister öğrencisi, kendi sınırlarını yani, haddini aşanlara tahammülü yok çünkü: “Yani 22 yaşında, işini bitirmiş adama hiç kimsenin itibar etmesi mümkün değil. Bunu ben gözümle gördüm. Afrikalı bir öğrenci dedi ki Amerika’da bir çocuğa, ‘Ben Marksizm’in matah bir düşünce olduğunu zannetmiyorum.’ O zeki bir çocuktu. Amerikalının cevabı ‘Sen zeki bir çocuksun ama böyle şeyler için karar vermeye yaşın çok erken’ oldu. Çok açık bir şey bu. İşte Batılı tutumu.”

Onun için İlber Ortaylı karşısında sınırları aştığınızda vay halinize. Öğrencilerini bu yüzden pek çok kez terslediği olmuştur. Hele sloganik konuşmalara tahammül etmesi mümkün değildir. Kırım’ın Kefe şehrinin Ortay Köyü’nden bir aileye mensup Hoca, Türk kökenine ve kodlarına da sonuna kadar hâkimdir. Toplumun yapısını ve özelliklerini de iyi bilir. Bu yetmezmiş gibi bunu bir de çeşitli ülke toplumları ile karşılaştırmalı yapar. Ne bileyim bir Mısırlı ile Alman’ı da aynı ölçüde değerlendirebilir. Yani içi fazlasıyla dolu münevver tanımına tam uyan birisidir . Bunu yaparken de Batı hayranlığı ile donanmış bir kimlik ortaya koymaz: “Kendim tayin etmedim; doğduğum ırktan, mensup olduğum memleketten çok memnunum. Ekseri Türklerin sıkıntısını taşımıyorum yani ‘Vay Fransız olaydık. Sınırın ötesinde doğsaydık.’ falan demiyorum. Öyle bir budala zümre vardır çünkü Türkiye’de. Doğdukları yere lanet ederler. Doğdukları aileye pek lanet etmezler, çünkü o zengin olup da beleş yaşamalarına yardım ediyorsa iyidir. Fakirse tabii hemen hemen hepsi çok pişmandır. İşte budur, Batı cemiyetlerinden farkımız. Yani bulunduğun yere şükretmek gibi tasavvufane bir davranış -çok tuhaf- orada vardır; Protestanlarda vardır. Bu, Türklerde belki vardı ama kalmadı. Doğduğu yere lanet etmenin iki tezahürü var. Bir tanesi çok anormal bir milliyetçi oluyorsun. Yani o utandığın, sıkıldığın, pek kabul edemediğin şeyi artık bastırırcasına anormal bir milliyetçilik bu. Veyahut da her vesile ile onu taşlamak, kusmak falan gibi böyle bir durumda kalıyorsun.”

Hayatımın dönüm noktası

Dedim ya Ortaylı her konuda insanın fikrî sınırlarını zorlayacak bir kişidir. Aynı zamanda, bulunduğu yerden şikayet etmeyen Türklerdendir. Bunun için de kendisi özellikle hazırlanmıştır: “Ben onu kendim inşa ettim. Önemli bir şey bu. Hayatımın dönüm noktası bu seçtiğim mesleğe girmektir. Orada hiçbir tesadüf yok. Ancak bir ısrar var. Ve buna inanıyorum ve bunu herkese tavsiye ediyorum. Çünkü ona hazırlandım ben. Allah’a şükür. O bakımdan da uygun bir ailem vardı. Okuma yazma üzerineydi bizim ailemiz.”

İlber Bey’in ailesi aslen, Kırım’ın önemli liman şehirlerinden Kefe’nin, civardaki iki köyle birlikte haritadan silinmiş Ortay Köyü’ndendir. Bugün ancak kalıntıları mevcut olan Ortay Köyü’nde yaşayan aile fertlerinden ulaşılabilen en eski isim dedesi İbadullah’ın babası Cumali’dir. En azından İlber Hoca, daha eskiyi hatırlamamaktadır bugün için. Aile geçen yüzyılın başında buharlı makine kullanabilecek kadar da varlıklıdır.

İbadullah Efendi’nin oğlu, İlber Ortaylı’nın da babası olan Kemal Bey, Rusya’da tayyare mühendisliği okumuş, tarih bilgisi yerinde, İngilizce bilen, Almanca ve Rusçadan tercümeleri olan bir kişidir.

Kemal Ortaylı ve ailenin bu tarafından olanlar, geri dönmelerine rağmen 1944’te Tacikistan’a sürgün edilir. Kemal Bey ise, Almanlar Kırım’dan çekilirken onlarla birlikte Avusturya’ya geçer. Burada Şefika Hanım’la tanışır ve evlenir. Şefika Hanım yüksek tahsil görmüş birisidir. Ankara’da Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nde hocalık yapacaktır ilerleyen yıllarda.

Şefika Hanım, 16. yüzyılda Kafkasya’dan Kırım’a göç etmiş Karaşay ailesine mensuptur: “Demek ki Kırım hanları Karaşay’da yetiştikleri için onların lalalığını yapıyorlardı. Karaşay’ın kendi beylerinden biri olduğu için gelip Kırım hanlığında mirza oldular. Komünizm devrinde de çok sıkıntı çektiler. Karaşaylar Kırım’da müftülük yapan bir aile. Yani benim dedem Seferşah Mirza hacıdır. Onun babası Abdülveli Hoca, o da müftü idi. Annemin amcası da müftü oldu. Kırım’da baba tarafından, Azerbaycan’da ve Moskova’da anne tarafımdan akrabalarım var. Bunlar Şirinski, yani Şirin Mirza’nın çocukları olarak bilinir.”

Aile Avusturya’da iki yıl kalır. İlber de 1947’de burada doğar: “Harp sonrası, ne iş yapılabilirse onu yapıyorlar herhalde, yaşamak için. Teferruatını bilmiyorum. Günü gününe yaşıyorlar tabii. 1948 veya 49’da geldiler demek ki. Ben kendimi bildiğimde Ankara’daydım.”

Aile bulunduğu Brengenz’den İtalya’ya, oradan da gemiyle Türkiye’ye gelir. Sadece onlar değil, İlber Ortaylı’nın dayıları da Türkiye’ye gelip yerleşir ve ömürlerini burada tamamlar: “İnsanlar o zaman çok meraklı değiller yabancı ülkede yaşamaya. Şimdi moda oldu.”

1949 doğumlu Enver ve Emeldar adlarındaki ikizler ile Nuriye adında kardeşleri olan İlber, önce Ankara’da geçirir çocukluğunun bir bölümünü: “Yaramazmışız, öyle diyor valide. Herhalde uslu olmaz üç oğlan çocuğu bir arada.”

İlk eğitimine Etlik İlkokulu’nda başlar; ilk öğretmeni de Yiğit Gülöksüz’ün annesi Şefika Hanım’dır: “1950’leri az çok yaşadım. Tabii Türkiye’nin müthiş bir birikimi vardı. Marshall yardımları geliyordu. Açılım başlamıştı. Köylü lastik ayakkabı gördü, insanlar vatandaş oldu. Daha evvel köyde jandarma dayağı yiyen adam kaymakam sürdürmeye başladı. Bunlar büyük değişiklikler bu toplumda. Bunlar için bir şey söylemiyorum. Ama iktisadi atılımları, mekanizma değiştirmeyi yapamadılar. Mesela İstanbul’u imar ediyor. Böyle mi imar edilir? Menderes devrinde 5 tane Sinan mescidi gitmiştir. Mescit kalmadı, çeşme kalmadı, konak kalmadı. Bütün bir medeniyeti kazıdılar. Bunu söylesen eski kafalı derler. Bunun sebebi görgüsüzlük, cahillik. Biz işi yaparız da nasıl yaparsak yaparız. Ve bu Türk hayatına hâkim olmaya başladı.”

Mezar taşı kitabelerini okumanın keyfi

İlkokulu Ankara’da bitiren Ortaylı, kendini bildiğinden beri tarihe, resime, şiire karşı hep alaka duyan bir çocuktur. Çünkü aile ortamında hep bu tür sanatsal uğraşılar hâkimdir. Reşat Ekrem Koçu’nun kitapları onun tarihle haşir neşir olmasını perçinleyen başlıca eserlerdir.

Ardından, okumaya Avusturya Lisesi’nde devam eden Ortaylı böylece İstanbul’a yerleşir. Bu dönemde, müzeleri gezmek dışında mezar taşı kitabelerini yakınlarına okutmaktan büyük keyif alır: “Çok enteresan bir dünyadır o. Bir kere mezar... Ölüm. Ölüm önemli bir şey. Sonra o ölümün şekli yani. Bugünkü mezar taşları gibi tatsız şeyler değil. Bugünkü mezar taşları Türkiye’deki görgüsüzlük ve zevksizliğin âlâsıdır.”

Ortaylı, Avusturya Lisesi’nde ancak bir yıl okuyabilir. Nedeni, ailenin maddi imkânlarının ancak bu kadarına yetmesidir. Ankara Atatürk Lisesi’nde devam eder tahsiline artık: “Atatürk Lisesi muhteşemdi Avusturya Lisesi’nden sonra. Okul gördük, hoca gördük. Şevket Bohça edebiyat hocamız, sonra Hicran Hanım ve Fevziye Abdullah Tansel de edebiyat hocamızdı. Konservatuvar müdür muavinliğinden gelen Bahri Miyak ki fevkalade iyi bir Fransızcası vardı. Biz bunlardan tarih, din terbiyesi de öğrendik. Bunlar efendi, ölçülü insanlardı. Çocuğa siyasi propaganda yapmazlardı. 1970’ten sonraki o olaylarda muallimler milleti iyice bir hizaya soktular. Sağda ve solda. Ve tabii kendileri de zavallılar, bu arada gittiler. Şimdi bakıyorum da talebeyi ayırt ediyor hoca. Öyle bir şey olabilir mi yahu? Mesela benim annem öyle sağcı, solcu talebe ayırt etmezdi. Annem herhalde antikomünist. Ama en sevdiği talebelerden biri Ataol Behramoğlu’dur. O da onu sever. Yani muallimlik böyle olur. Kimsenin beynini yıkama hakkın yoktur. Onun için kalkıp da tamamıyla boya değiştirtmeye çalışmak çok saçma. Türkiye, öğretmenlerini zavallı hale getirmiş, utanmaz bir memlekettir bir tarafı ile. Evvela seveceksin öğrenciyi. Ters olabilirsin, kızabilirsin. Çok kötüdür bizim öğrenci çünkü. Unutmayın, Türk dibine kadar düşünmeyi sevmez. Hazırlopçudur, slogancıdır. Talebe de bu milletin talebesidir. Bunu değiştireceksin. Bu çok önemli ama bunun için kimseye düşman olamazsın. Türkler Türk’tür. Her millet iğrençtir eşit derecede ama hepsinin kendine göre meziyetleri vardır. Bu milletin de kendine göre meziyetleri vardır. Bakmayı, irtibat kurmayı bilirsen son derecede sevimli bir halktır.”

Ortaylı, Atatürk Lisesi’nde oldukça aktiftir. Kendisi tiyatro kulübü başkanlığı yaparken muavini de Kenan Işık’tır. Tiyatronun dışında, bu iyi hocalarına rağmen liseyi ve eğitimini sevmeyen Ortaylı, okul dışında başka meşguliyetler edinir: “Daha orta sonda Millî Türk Talebe Birliği’nin amatör rehber kurslarına gittim.” İlber Ortaylı liseyi bitirdiğinde ne olacağına karar vermiştir çoktan: “Tarihçi. Mülkiye’ye, ayıp olmasın diye gittim. Erkek çocuk iyi bir tahsil yapmalı diye. Tarih bölümüne o yüzden gidemedim, arkeolojiye falan.”

- Kime karşı ayıp?

“Yani aileye, topluma karşı. Kız istediğin zaman mesela, değil mi?! O zamanki devirde, Mülkiyeli çocuk... Anneme kalsa mühendis olacaktım. Ben tabii yine kendi bildiğimi yaptım ama Mülkiye yoluyla, biraz asfalttan dolaşarak...”

Dolayısıyla Ortaylı 1965’te Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne girer. Bugün o kuşaktan tanıdık kim varsa hepsi arkadaşıdır onun. Mehmet Keçeciler, İstemihan Talay, Hasan Celal Güzel... Burada Hasan Celal Güzel, Emine Yüksel Bağlı gibi arkadaşlarıyla Türk Müziği Derneği’ni kurar Ortaylı: “İtiraf edeyim. Çocukken Türk müziğini dinlemez ve sevmezdim. Amerikan pop, caz hiç sevmem. Ben klasik müzik dinlerdim. Benim gözümü açan Azerbaycan musikisi oldu. Muganlar beni cezbetti. Ve ilk konseri İsmail Baha’ya verdirttiğimiz vakit herkes şok geçirdi.”

Ortaylı, tiyatroya burada da devam eder: “Nuri Çolakoğlu bizim tiyatro kumpanyasının başkanı idi. Gırgır olsun diye ona Çolakyan Kumpanyası derdik. Sonra bir de Hans Nuri denirdi buna, yani Alaman gibi. Nuri tiyatro yapıyor, reji defteri tutuyor. Sonra onun o defterlerini polis almış. Televizyoncu olarak çok müthiş ama galiba ticaretten çok kültürü düşünüyor. (Gülerek) Polonya televizyonu müdürü olsa daha iyi olacaktı bölümde. Adamı illet eden bir Alman tarafı vardır onun çünkü.”

Tiyatroda tek kelimelik rol

Çolakoğlu’nun tiyatrosunda Aristotales’in Barış oyununu oynar ve bu oyunla ödül de kazanırlar. Ortaylı’nın orada tek kelimelik bir rolü vardır: “Buyurun Efendim dedim sadece. Nuri bana rol vermedi doğru dürüst.” Bütün bunlara rağmen Ortaylı, tiyatroyu sahne önünden sever ve eleştiriler yazmakla yetinir.

1968 öğrenci olayları olduğunda o yine kendi âlemindedir: “Ben 68 olaylarının içinde çok bulunsam zaten hapishanede alırdım soluğu. Hiçbir zaman bir komitede yer almadım. Zaten o tipte bir adam olarakda görmediler beni.”

Ortaylı, burada Halil İnalcık, Şerif Mardin gibi hocaların derslerinden faydalanır. Bu yıllarda dil öğrenmeye de hayatının her döneminde olduğundan daha fazla ağırlık verir. Bunların sonucunda İngilizce, Fransızca, Almanca, Latince, Rusça ve Arapça öğrenir. Mülkiye’den hemen sonra Ortadoğu Üniversitesi’nde Bölge Planlama’da okur: “O benim için çok büyük bir kazançtı. Orada iyi hocalarla temasım oldu. Talebelik olarak sevdiğim bir dönemdi.” İlber Hoca’nın hayatında, bu dönemde Nusret Hızır’ın evindeki felsefe sohbetlerinin de çok önemli yeri olur.

Ardından Viyana’ya gider. 12 Mart 1971 muhtırasını ise Türkiye’de yaşar: “27 Mayıs 1960’ta ben çok gençtim. Komik bir dönemdi. 12 Mart’ta ise evleri basıp birilerini tevkif ediyorlardı. Bir gün bir arkadaşına geliyorsun, karısı tutuklanmış mesela. Yani böyle bir acemi operasyonlar çağı vardı. Bu, bizim gibi herkesle görüşen, ahbap olan insanlar için rahat bir hava değildi.”

1974’te Tanzimat Döneminde Mahalli İdareler tezi ile doktorasını yapan Ortaylı, ardından ABD’ye, Chicago Üniversitesi’ne gider; Harvard gibi olmadığı için de orada kalmayı yeğlemez ve geri döner. 1978’de Mülkiye’de asistanlığa başlar ve Türkiye’de Alman Nüfuzu çalışmasıyla doçent olur. Onun kendisine hayran kalacağı dinleyici kitlesi de bu yıllarda, deneme dersi verdiği 1979’da oluşmaya başlar. 1983’te ise üniversitenin o sıkıntılı sürecinde istifa eder: “Önüne gelene sarı zarf göndermekle üniversite temizlenmez. 12 Eylül 1980’de ben 12 Mart tekrarlanır zannettim.”

Ortaylı, Mülkiye’ye bir daha geri döneceği 1989’a kadar İsrail’den Fransa’ya, Almanya’ya kadar yurtdışındaki çeşitli üniversitelerde dersler verir, çokça gezer: “Dönmesem daha iyi olurdu ama...” 1989’dan 2000 senesine kadar tekrar geldiği burada kalan Ortaylı, ardından Galatasaray Üniversitesi’nde derslere başlar.

Sürekli ilim öğrenmekten ve çalışmaktan vakit bulamadığı için evliliğini ancak 35 yaşında yapabilen ve hayatını eki İçel milletvekillerinden Talip Özdolay’ın kızı Ayşe Hanım’la birleştiren, bu evliliğinden Tuna adını verdikleri bir kızları dünyaya gelen, sonrasında eşinden boşanan, Beşiktaş taraftarı Prof. Dr. İlber Ortaylı, 2005 yılında da Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü’nü üstlenir. Göreve kendisi talip olmuştur: “Çünkü iyi görmedim. Yani Filiz (Çağman) Hanım’dan sonra bilmiyorum ne olacak diye, görevi aldım. Bilmiyorum iyi mi ettim, kötü mü ettim. Ama para bakımından son derece berbattır Topkapı. Müthiş para sıkıntısı var. Bütün para merkeze gider. Bize bir şey verilmez. Dernek bile kapatılmış mesela. Çok küçük bağışlarla filan ayakta kalır burası. Formül arıyorum devamlı.”

-Görevi bırakmayı düşünüyorsunuz gibi bir hava sezdim hocam?

“Öyle bir havam var evet. Bakalım"