Bitişik sözcükler

Mart ayından beri süregelen etkinliğimizin bu haftaki ev sahibi benim ve konumuz birleşik kelimelerin bitişik yazımı. Hem birleşik hem bitişik nasıl olur, zaten birleşik sözcükler kelimelerin bitişik yazılmasıyla oluşmuyor mu diye düşünebilirsiniz. Mesela ben, birleşik kelimelerin bitişik yazılımı demek yerine, bazı kelimelerin bitişik yazılımı denilmesinin daha anlamlı olacağı kanısındayım. Ama biliyoruz ki bazı deyişler gelenekleşmiş, kalıplaşmıştır ve bunları bu saatten sonra değiştirmek de mümkün olamayacağından, ben konumu tüm detayları ile anlatmaya başlıyorum.

İlk olarak kelime türlerini hatırlayalım:

- Basit: el, göz
- Türemiş: elçi, gözlük
- Birleşik: hanımeli

Bu durumda bir kelimeye birleşik kelime denilebilmesi için; ortada en az iki kelime olmalı, bu anlamca farklı iki kelime öyle bir kaynaşmalı ki artık aralarına ne bir ek ne de başka bir sözcük girebilmeli ve sonuç olarak kendi bağımsız anlamlarından farklı olarak, artık sadece bir kavramı karşılıyor olmaları gerekmektedir. Bu şartlar altında yeni türeyen, yeni bir kavrama isim olan kelimeye birleşik kelime denilmektedir ve asla bazı kaynaklarda bileşik denilmesine bakılmamalı, r harfi yutulmamalıdır.

Şimdi gelelim önemli noktalara, birleşik kelimelerin bitişik yazılım kurallarına.

1. Kurallı birleşik fiiller bitişik yazılır.
- yapıverdi, koşuver ( tezlik birleşik fiili)
- yapabildi, yazabildi ( yeterlilik birleşik fiili)
- bakakaldı, süregelmiştir ( süreklilik birleşik fiili)
- düşeyazdı, öleyazdı ( yaklaşma birleşik fiili)

Ayrıca -etmek, -olmak yardımcı eylemleri isimle birleşirken bir ünlü düşmesi veya tam tersi türemesi söz konusu ise, bitişik yazılırlar.
- hissetmek, reddetmek, emretmek, vazgeçmek, kaybolmak.

Yalnız bu birleşik fiiller -mi soru edatı ile kullanıldığı zaman ayrı da yazılabilirler; vaz mı geçtin? Kayıp mı ettin?

2. Ses değişikliği (ses düşmesi) yoluyla oluşmuş kelimeler bitişik yazılır:
niçin (ne için), birbiri (biri biri), sütlaç (sütlü aş), nasıl (ne asıl), cumartesi (cuma ertesi), kaynata (kayın ata) ve çöreotu (çörek otu).

3. Anlam kaymasıyla oluşmuş birleşik kelimeler bitişik yazılır. Anlam kaymasına her ikisi veya sadece ikincisi uğrayabilir.

Bitki: kuşburnu, akşamsefası, aslanağzı
Hayvan: karafatma, bağrıkara, yeşilbaş
Hastalık: itdirseği, delibaş, karabacak
Alet, eşya: balıkgözü (halka), kargaburnu (alet), sıçankuyruğu (törpü)
Biçim adları: balıksırtı (desen), sıçandişi (dikiş), koçboynuzu (işaret)
Yiyecek adları: kedidili, tavukgöğsü, alinazik
Oyun adları: beştaş, üçtaş
Gök cisimleri: Samanyolu, Demirkazık, Küçükayı
Renk adları: vişneçürüğü, devetüyü, fildişi